Wielu naszych klientów jest przekonanych, że ważny testament to taki, który został sporządzony przez notariusza. Ewentualnie – że niezbędne jest zamieszczenie na testamencie podpisów świadków. W rzeczywistości polskie prawo przewiduje wiele form testamentów, przy czym każda z ich jest równoważna. Jednakże są między nimi pewne istotne różnice, które mogą – a raczej powinny – wpływać na decyzję o wyborze formy tego dokumentu.
Formy testamentów przewidziane w polskim prawie
Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe i szczególne. Do pierwszej grupy należą testament własnoręczny (tzw. holograficzny), w formie aktu notarialnego oraz allograficzny, a do szczególnych – testament ustny, podróżny i wojskowy.
Najprostszą i w pełni ważną formą jest testament własnoręczny. W zupełności wystarcza, jeśli testator (osoba sporządzająca testament) spisze swoją wolę w całości odręcznie ze wskazaniem daty i pełnym podpisem. W pewnych sytuacjach nawet data nie jest konieczna – na przykład, jeśli jest to jedyny testament sporządzony przez daną osobę. Natomiast Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 grudnia 2008 roku (sygn. akt: II CSK 514/08) stwierdził nawet, że w pewnych sytuacjach wystarczy nawet podpis samym imieniem – np. jeśli testament jest wyrażony w liście, a jeżeli stosunek osobisty spadkodawcy i adresata uzasadnia tego rodzaju podpis.
Następną, chyba najpopularniejszą formą testamentu jest testament sporządzony w formie aktu notarialnego. Sporządza go, oczywiście, notariusz w swojej kancelarii i wydaje testatorowi odpis.
Testament allograficzny polega natomiast na ustnym oświadczeniu woli w obecności dwóch świadków wobec wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie jest spisywane w formie protokołu.
Jeśli chodzi o testamenty szczególne, to najczęściej spotykanym jest testament ustny. Można go „sporządzić” wyłącznie w wypadku zaistnienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy albo w wypadku zaistnienia szczególnych okoliczności, gdy zachowanie zwykłej formy testamentu (czyli własnoręcznego, notarialnego lub allograficznego) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Polega on na ustnym oświadczeniu ostatniej woli przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Aby testament zachował ważność, ten testament musi zostać spisany w ciągu roku (niekoniecznie przez spadkodawcę) z podaniem miejsca i daty z podpisem testatora i dwóch lub trzech świadków. Potwierdzenia można również dochodzić przed sądem.
Obawa rychłej śmierci zachodzi wówczas, gdy testujący rzeczywiście obawia się rychłej śmierci (czynnik subiektywny) i obawa ta jest usprawiedliwiona okolicznościami o charakterze obiektywnym. „W zasadzie chodzi o to, czy obawa spadkodawcy była oparta na rozsądnej ocenie, w tym sensie, że będąc na jego miejscu inna, racjonalnie działająca osoba, mogłaby również obawiać się rychłej śmierci.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2019 roku, sygn. akt: IV CSK 583/17).
Testament podróżny jest podobny do testamentu allograficznego, z tym, że można go sporządzić wyłącznie podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym (czyli samolotem), a zamiast urzędnika występuje tu dowódca statku lub jego zastępca. Podróż polskim statkiem morskim lub powietrznym jest jedyną przesłanką uzasadniającą skorzystanie z tej formy – nie musi zachodzić obawa katastrofy czy rychłej śmierci.
Wreszcie, testament wojskowy, który może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli, to tak naprawdę kilka form testamentu przewidzianych dla osób wojskowych lub związanych z wojskiem, które szczegółowo reguluje Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych.
Która forma jest „lepsza”?
Dokonując wyboru formy, w jakiej sporządzamy testament, najczęściej wybieramy wśród testamentów zwykłych. Przede wszystkim, testamenty szczególne można sporządzać tylko w szczególnych okolicznościach. Ponadto, tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, (oczywiście nie licząc sytuacji, w której spadkodawca zmarł – w końcu na taką okoliczność testament jest sporządzany).
Natomiast testament allograficzny jest mało znany i bardzo rzadko stosowany, dlatego wybór w zasadzie ogranicza się do formy własnoręcznej i aktu notarialnego. Należy podkreślić, że wybór formy w żadnym stopniu nie ma wpływ na ważność testamentu. Najistotniejsze jest zachowanie przewidzianych ustawą wymogów. Nie można również tworzyć nowych, nieprzewidzianych prawem form testamentów, gdyż ich katalog ma charakter zamknięty. Testament sporządzony z uchybieniem przepisów o formie jest dotknięty nieważnością i jest to nieważność bezwzględna, czyli nie da się jej sanować („naprawić”).
Należy podkreślić, że testament własnoręczny i notarialny są tak samo ważne. Co więcej, nie należy przypisywać testamentowi notarialnemu wyższości czy nadrzędności, gdyż może on być, jak każdy inny dokument, obarczony błędami. I tak, Sąd Okręgowy w Suwałkach w uzasadnieniu postanowienia z dnia 22 marca 2017 roku (sygn. akt: I Ca 59/17) wywodził, że „nie można automatycznie wyciągać konkluzji o nadrzędności i pewności testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego. Sąd powinien z należytym krytycyzmem podchodzić do takiego dokumentu, albowiem zdarzyć się również mogą sytuacje, w których wspomniany testament notarialny z racji popełnionych błędów czy uchybień będzie nieważny.” Analogicznie wypowiedział się w tej kwestii miesiąc wcześniej Sąd Okręgowy w Łodzi (wyrok z dnia 8 lutego 2017, sygn. akt: III Ca 1016/16).
Niemniej jednak, forma notarialna ma dwie niezaprzeczalne zalety. Po pierwsze, mamy większą pewność, że forma testamentu jest poprawna, niż gdybyśmy sporządzali go samodzielnie. Oczywiście, ten sam efekt można osiągnąć sporządzając treść testamentu z radcą prawnym czy adwokatem. Po drugie, w przypadku gdy po śmierci spadkodawcy dochodzi do próby podważenia testamentu, zdecydowanie trudniej jest to zrobić w przypadku formy notarialnej, gdyż bardzo trudno jest podważyć akt notarialny. Notariusz zawsze ma obowiązek sprawdzić tożsamość stawającego oraz upewnić się, że rozumie znaczenie składanych przez niego oświadczeń.
A co w treści?
Niezależnie od formy, najważniejsze jest odpowiednie zaplanowanie treści testamentu, aby wykluczyć problemy z jego wykonaniem przez przyszłych spadkobierców. Jest to szczególnie istotne w przypadku, jeśli nie chcemy pozostawić spadkobierców skłóconych o pozostawiony przez nas majątek, zwłaszcza, jeśli za życia czyniliśmy darowizny na rzecz niektórych z nich.
radca prawny Małgorzata Maciejewska
Artykuł pierwotnie opublikowany 29 lipca 2020 roku na www.sobczak-maciejewska.pl.