Temat polisolokat, czyli umów ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym, może wydać się dziś już nieaktualny, jednakże nadal jest przedmiotem sporów sądowych. Skala zjawiska jest naprawdę duża – szacuje się, że w ten instrument zainwestowało w Polsce nawet pięć milionów obywateli.
Tak zwane polisolokaty to umowy ubezpieczenia (zazwyczaj na życie i dożycie) skonstruowane w sposób podobny do lokaty. Potencjalnie konsument ma – za wpłatę większej sumy na subkonto w banku – szansę na zysk z inwestycji w różne instrumenty rynku finansowego. Wpłaty były dokonywane jednorazowo lub w ratach. Składka ubezpieczeniowa stanowiła zazwyczaj niewielką część wpłaty – większość stanowią środki pieniężne, które bank inwestuje w zazwyczaj ryzykowne instrumenty.
Nieważność
Zgodnie ze stanowiskiem judykatry oraz coraz bardziej jednolitym w tym zakresie orzecznictwem sądów, umowy polisolokaty są dotknięte nieważnością z uwagi na rozliczne wady. Przede wszystkim są to brak określenia stosowanych przez ubezpieczyciela zasad, na podstawie których dokonywane jest oszacowanie wartości świadczeń należnych konsumentowi – prowadzi to do sytuacji, w której ubezpieczyciel ma całkowitą dowolność w ustalaniu wysokości środków zgromadzonych na rachunkach. W efekcie ubezpieczony ani uposażony nie mają zapewnionej ochrony z uwagi na brak pewnej sumy gwarancyjnej, przy czym ubezpieczyciel nie ponosi ryzyka ubezpieczeniowego umowa ma charakter wyłącznie oszczędnościowo-inwestycyjny. Należy z tego wywieźć, że umowy polisolokat nie zawierają essentialia negotii umowy ubezpieczenia.
Należy w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 kwietnia 2019 r. (sygn. akt I ACa 3/18), zgodnie z którym zasadniczą cechą umów ubezpieczenia jest spoczywające na zakładzie ryzyko ubezpieczeniowe. Sąd wywiódł, że w razie wypadku czy śmierci ubezpieczający ma wypłacać świadczenie przewyższające opłaconą składkę i to na tym polega istota ochrony ubezpieczeniowej. Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 24 maja 2019 r. (sygn. akt V ACa 451/18; w tej sprawie Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej ubezpieczyciela stwierdzając, że „skarga kasacyjna pozwanego ubezpieczyciela jest oczywiście nieuzasadniona, nie zachodzi również potrzeba wykładni przepisów prawa budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów”). Również zdaniem Rzecznika Finansowego gdy część ochronna umowy ma charakter pozorny, pełni funkcję tylko z nazwy, należy mówić o niezgodności z naturą umowy ubezpieczenia, a tym samym o upadku całej umowy.
Nieważność umowy powoduje wyeliminowanie jej z obrotu prawnego ze skutkiem ex tunc, a zatem traktuje się ją, jakby nigdy nie istniała. Oznacza to, że każda ze stron jest zobowiązana zwrócić drugiej wszystko, od niej uzyskała. W przypadku polisolokaty oznacza to zwrot całej zainwestowanej kwoty, niezależnie od końcowego wyniku finansowego (który praktycznie zawsze charakteryzował się stratą konsumenta).
Niedozwolona klauzula umowna
Niezależnie od powyższych rozważań, nawet gdyby uznać, że umowa ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym jest ważne, ubezpieczyciel zazwyczaj nie zwraca konsumentowi całości kwot zgromadzonych na rachunkach bankowych. Ubezpieczyciel zatrzymuje bowiem dla siebie opłatę likwidacyjną.
Postanowienie umowne, które uzasadnia taki proceder, stanowi niedozwoloną klauzulę umowną zgodnie z art. 3853 pkt 17 k.c. („w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego”). Zgodnie z art. 3851 § 1. „Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.” § 3 precyzuje, że „nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.” Oznacza to, że opłata likwidacyjna jest swoistą karą umowną za rezygnację z kontynuowania ubezpieczenia, mimo że ubezpieczyciel nie ponosi żadnej straty w związku z zakończeniem umowy.
Traktowanie opłaty likwidacyjnej jako klauzuli abuzywnej wynika również z jednolitego obecnie stanowiska judykatury oraz orzecznictwa sądów wszystkich instancji (np. wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie z dnia 18 kwietnia 2019 r., sygn. akt: Il C 1221/18; wyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu I Wydział Cywilny z dnia 31 stycznia 2018 r.; sygn. akt I C 1306/17, wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 11 stycznia 2019 r., sygn. akt: Il Ca 1277/18).
Podsumowanie
Podsumowując, już od dawna dla polskich sądów oczywistym jest, że ubezpieczyciele nie mogą pozostawiać dla siebie opłaty likwidacyjnej, gdyż jest to wygórowana i nienależna kara umowna wynikająca z niedozwolonego postanowienia umownego. Od niedawna orzecznictwo sądów wskazuje też na to, że umowy ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym są w całości nieważne, co powoduje po stronie ubezpieczyciela obowiązek zwrotu konsumentowi całej wpłaconej kwoty.
Bibliografia
- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 kwietnia 2019 r. (sygn. akt I ACa 3/18),
- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie w wyroku z 24 maja 2019 r. (sygn. akt V ACa 451/18)
- wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie z dnia 18 kwietnia 2019 r. (sygn. akt: Il C 1221/18),
- wyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu z dnia 31 stycznia 2018 r. (sygn. akt I C 1306/17),
- wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 11 stycznia 2019 r. (sygn. akt: Il Ca 1277/18).
- Wawszczak Paweł, Komentarz eksperta. Nieważność „polisolokaty” potwierdzona przez Sąd Najwyższy w: Rzecznik Finansowy (rf.fov.pl), dostęp online [https://rf.gov.pl/komentarz-eksperta-niewaznosc-polisolokaty-potwierdzona/].
radca prawny Małgorzata Maciejewska
Artykuł pierwotnie opublikowany 29 lipca 2020 roku na www.sobczak-maciejewska.pl.