Decydując się na publikację zdjęć czy wideo w Internecie – czy to jako cyfrowy twórca, czy jako osoba prywatna – każdy z nas bierze niejako na karb specyfiki sieci możliwość, że nasz wizerunek zostanie wykorzystany przez osoby trzecie bez naszej kontroli. Na ile jednak takie działanie jest zgodne z prawem i czego można się w takiej sytuacji domagać? Na co zwracać uwagę publikując wizerunek osoby trzeciej bez jej zgody?
Prawna ochrona wizerunku
Podstawową regulacją dotykającą tematu ochrony wizerunku jest art. 81 ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: Prawo autorskie). Jego najważniejsze i podstawowe postanowienie to stwierdzenie, że „Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej.” Jest to punkt wyjścia, z którego należy wywodzić wszelkie zasady dotyczące wykorzystywania cudzego wizerunku, oraz wszelkie odstępstwa.
Wyjątki od powyższej zasady, to:
- zapłata za pozowanie,
- publikacja wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych,
- publikacja wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Należy przy tym pamiętać, że zezwalający na publikację wizerunku osoby jako szczegółu większej całości bez zezwolenia bywa nadużywany. Clou tego przepisu jest to, aby na publikowanym zdjęciu dana osoba nadal stanowiła jedynie szczegół, zatem niedopuszczalne jest np. wycięcie i wyszczególnienie wizerunku jednej osoby. Podobnie rzecz ma się do pozornego zamaskowania twarzy osoby w taki sposób, że nadal jej rozpoznanie jest możliwe dla osób z jej środowiska.
Wizerunek jest jednak również wymieniony wprost w katalogu dóbr osobistym w art. k.c. Biorąc pod uwagę, że jest to katalog otwarty, należy uznać, że ustawodawca uznał wizerunek jest szczególnie ważnym dobrym osobistym. Przepisy ogólne pozwalają na szerszą ochronę wizerunku niż to przewiduje omawiany wyżej art. 81 Prawa autorskiego. Kodeks cywilny chroni bowiem wizerunek nie tylko przed niekontrolowanym rozpowszechnianiem, ale przed jakimkolwiek innym naruszeniem, bowiem nawet dozwolone wykorzystywanie wizerunku może powodować szkodę (co zwłaszcza dotyczy osób publicznych).
Wreszcie, należy pamiętać, że wizerunek jest również daną osobową, zatem w pewnych okolicznościach jego wykorzystanie może naruszać przepisy RODO. Dotyczy to w szczególności przypadków, w których wizerunek wykorzystano bez zgody oraz poza ustawowym wyłączeniem. Należy jednak pamiętać, że nawet jeśli nie istnieje obowiązek otrzymania zgody na publikację wizerunku, to nadal konieczne jest spełnienie obowiązku informacyjnego, o którym mowa w art. 13 Rozporządzenia. Należy jednak pamiętać, że nie każda osoba ma obowiązek przestrzegać przepisów RODO. Uregulowane w rozporządzeniu obowiązki nie dotyczą bowiem osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej.
Naruszenie powyższych przepisów może powodować po stronie naruszającego obowiązek zapłaty zadośćuczynienia, odpowiedniej kwoty na cel społeczny, a także obowiązek zaniechania naruszenia oraz usunięcia jego skutków, w szczególności przez złożenie publicznego oświadczenia. Gdy doszło do naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych, może się to również wiązać z karą administracyjną.
Wykorzystanie wizerunku w memach
Memy są nieodłącznym elementem dzisiejszej rzeczywistości użytkowników Internetu. Ich istota wymaga w większości przypadków korzystania z utworów innych twórców, w znacznej mierze zdjęć, które niejednokrotnie przedstawiają wizerunek. Zazwyczaj sama publikacja wizerunku mieści się granicach dozwolonych prawem (są to wizeurnki osób publicznych, niejednokrotnie też zdjęcia „stockowe”, czyli fotografie reklamowe o tzw. wolnej licencji), jednakże problematyczny może się okazać kontekst mema. O ile znaczna większość ma za zadanie komentować bieżące wydarzenia, tak wiele z nich ma charakter wyłącznie humorystyczny, niestety nie rzadko przekraczający granice dobrego smaku. I tak, publikacja wizerunku na memie mająca charakter ośmieszający czy poniżający może prowadzić do pociągnięcia do odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Co więcej, w niektórych przypadkach może zostać uznane za zniesławienie (art. 212 k.k.) czy zniewagę (art. 216 k.k.). Należy przy tym pamiętać, że zasady te dotyczą zarówno wizerunku osób znanych, jak i nieznanych. W przypadku tych pierwszych należy również pamiętać o tym, że rozpowszechniane zdjęcie nie może przekroczyć ram wyznaczonych przez art. 81 Prawa autorskiego, czyli musi dotyczyć czynności zawodowych lub pełnionej funkcji przez osobę powszechnie znaną.
Wizerunek osoby powszechnie znanej w commentary
Często twórcy niezgadzający się z krytyką w Internecie (zwłaszcza w ramach tzw. treści commentary, np. popularnych w serwisie YouTube commentary videos) powołują się na niezgodne z prawem wykorzystanie ich wizerunku (częstokroć również na łamanie praw autorskich, jednakże to osobne zagadnienie). Wykorzystywanie fragmentów filmów opublikowanych przez twórcę na zasadzie prawa cytatu celem omówienia lub krytyki również – co do zasady – mieści się w granicach prawa. Cyfrowi twórcy są bowiem osobami publicznymi, a wykorzystywanie fragmentów publikowanych przez nich treści stanowi odniesienie do ich działalności publicznej. Inaczej jednak wygląda sytuacja, w której commentary przyjmuje formę swoistego linczu i napiętnowania. W takich wypadkach może dojść nawet do popełnienia przestępstwa opisanego w art. 255 k.k. (nawoływania do przestępstwa).
O czym więc należy pamiętać?
Każde wykorzystanie wizerunku innej osoby w sieci niesie ryzyko naruszenia prawa. Nie oznacza to jednak, że jest z gruntu bezprawne. Każdy przypadek powinien jednak zostać poprzedzony wnikliwą analizą tego, czy nie zostają naruszone niczyje prawa oraz czy nie zostanie popełnione przestępstwo. Oczywistym jest jednak, że w dzisiejszych realiach treści tworzone są szybko, pod wpływem emocji. Należy mimo to pamiętać, że anonimowość w Internecie jest mitem i należy liczyć się z możliwością poniesienia konsekwencji za nieprzemyślany żart czy komentarz.
Bibliografia
Ferenc-Szydełko Ewa (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2016,
Krupa-Dąbrowska Renata, W memach wyśmiewać można, ale nie wszystko, w: Rzeczpospolita, 15 października 2019, dostęp online [https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=oj5c4mrwgazdgnzygayq ]
dr Łuczak-Tarka Joanna, Michałowicz Adrianna, PRAWNA OCHRONA WIZERUNKU – RODO a prawo autorskie w: PortalODO, 9 sierpnia 2018 roku, dostęp online [ https://portalodo.com/2285-2/ ]
Możdzyń Oskar, Policja na youtube, czyli rozpowszechnianie wizerunku w: maszprawo.org.pl, 17 kwietnia 2013, dostęp online [https://maszprawo.org.pl/2013/04/policja-na-youtube-czyli-rozpowszechnianie-wizerunku/]
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20 października 2015 r. (VI Ka 700/15), za: Walasek Norbert, Wykorzystanie wizerunku osoby publicznej w memach – gdzie jest granica?, w: codozasady.pl, 3 października 2019, dostęp online [ http://www.codozasady.pl/wykorzystanie-wizerunku-osoby-publicznej-w-memach-gdzie-jest-granica/ ]
wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 stycznia 2008 r. I CSK 341/07
radca prawny Małgorzata Maciejewska
Artykuł pierwotnie opublikowany 29 lipca 2020 roku na www.sobczak-maciejewska.pl.