Gdy przychodzi do uporządkowania spraw związanych ze spadkiem, często okazuje się, że jest to bardziej skomplikowana i złożona sprawa, niż się wydaje. Popkultura przyzwyczaiła nas do widoku wykonawcy testamentu odczytującego ostatnią wolę zmarłego i informującego spadkobierców, jakie składniki majątku zapisał im zmarły. Rzeczywistość jest jednak bardziej sformalizowana i skomplikowana.
Najpierw – stwierdzenie nabycia spadku
Aby zacząć jakiekolwiek działania związane z nabytym spadkiem, konieczne jest stwierdzenie jego nabycia. Można tego dokonać na dwa sposoby. Pierwszym jest sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przed notariuszem. Z tej opcji nie można jednak skorzystać w przypadku komplikacji – na przykład, gdy któryś ze spadkobierców jest nieuchwytny lub nie chce uczestniczyć w czynnościach notarialnych. W każdym przypadku nabycie spadku można stwierdzić przed sądem. W postępowaniu sąd stwierdza jedynie, kto jest spadkobiercą i w jakiej części. Sąd nie sprawdza, co wchodzi w skład masy spadkowej, nie rozlicza darowizn czynionych przez spadkodawcę na rzecz swoich spadkobierców, ani nie rozstrzyga o niegodności dziedziczenia. W postępowaniu tym można również podważyć wiarygodność testamentu, jednakże nie zasadność wydziedziczenia.
Podczas postępowania dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku spadkobiercy składają stosowne oświadczenia. Może być to przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, przyjęcie spadku wprost lub odrzucenie spadku. Należy pamiętać, że do przyjęcia spadku wprost lub odrzucenia spadku konieczne jest, aby od chwili, kiedy potencjalny spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku (zazwyczaj jest to dzień śmierci spadkodawcy lub dzień, w którym bliższy spadkobierca odrzucił spadek) nie upłynęło 6 miesięcy.
Postępowanie kończy się wydaniem postanowienia (nie wyroku). Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku może brzmieć na przykład: „Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi stwierdza, że spadek po X, córce AAA i BBB, zmarłej w dniu 1 grudnia 2020 roku w Łodzi, ostatnio stale zamieszkałej w Łodzi, na podstawie testamentu notarialnego z dnia 5 lipca 2013 roku, otwartego i ogłoszonego w dniu 3 marca 2021 roku w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi z dobrodziejstwem inwentarza nabył YYY (syn AAA i BBB) w całości.”
Stwierdzenia nabycia spadku może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny – nie tylko spadkobiercy, ale również np. wierzyciel zmarłego czy współwłaściciel nieruchomości.
Stwierdzenie nabycia spadku jest niezbędne do działania jako następca prawny spadkodawcy. Kręgu spadkobierców nie może bowiem samodzielnie ustalić wierzyciel, organ czy inna instytucja. Bez stwierdzenia nabycia nie można brać udziału w postępowaniach dotyczących masy spadkowej, zasięgać informacji w bankach czy biurach informacji gospodarczej.
Niegodność dziedziczenia
W określonych przypadkach każdy, kto ma w tym interes, może wystąpić z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Krąg osób uprawnionych jest dość szeroki – mogą to być inni spadkobiercy (w tym również potencjalni lub dalsi), prokurator czy po prostu osoby bliskie. Z powództwem można wystąpić w terminie jednego roku od dnia, w którym dowiedziano się o przyczynie niegodności oraz jednocześnie nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. Uchybiony termin jest bardzo trudno przywrócić i nie można powoływać się na samą nieznajomość prawa.
Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia można wystąpić, jeśli ten spadkobierca popełnił umyślne ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy; podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; albo umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
Bibliografia:
- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 07 października 2020 roku, sygn. akt: V CSK 560/18;
- wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 lutego 2020 roku, sygn. akt: I OSK 1794/18;
- wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 sierpnia 2021 roku, sygn. akt: I OSK 438/21;
- wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 23 listopada 2016 roku, sygn. akt: I ACa 438/16;
- E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 10, Warszawa 2021;
- K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Wyd. 10, Warszawa 2021.
radca prawny Małgorzata Maciejewska
Artykuł pierwotnie opublikowany 29 lipca 2020 roku na www.sobczak-maciejewska.pl.